Izjava Stanislava Božića
ZAPISNIK od 17. decembra 1943. g. sastavljen u Komesarijatu za izbeglice i preseljenike u Beogradu
BOŽIĆ STANISLAV, radnik iz Banja Luke, Srbin pravoslavne vere, sin Mitra i Savke, rođ. Šipka, star 18 godina, neoženjen, sada izbeglica u Beogradu … izjavljuje sledeće:
Za sve vreme od rata, aprila 1941. godine, do mog dolaska u Srbiju 13. decembra 1943. godine boravio sam u Banja Luci, gde sam radio kao fizički radnik. Svi događaji koji su se u Banja Luci i okolini odigrali za ovo vreme meni su lično poznati.
Ustašku vlast u Banja Luci još za vreme prvih dana po ulasku nemačkih trupa organizovali su viđeniji Hrvati-ustaše iz Banja Luke. Na čelu ove grupe banjalučkih Hrvata nalazili su se: Dr Viktor Gutić, koji je postao ustaški stožernik; njegov brat Blaž Gutić, bivši stolarski radnik iz Banja Luke, koji je postao šef banjalučke policije; Feliks Niziderski, stolar, koji je postao zamenik ustaškog stožernika; Stubnija, profesor trgovačke akademije; Anto Jović, trgovac; Zvonko Jović, trgovac i Vilko Buturac, bankarski činovnik iz Banja Luke.
Prvi pokolji srpskog stanovništva u Banja Luci i okolini počeli su krajem aprila 1941. godine. Ubijanja su na početku bila individualna; u prvoj grupi banjalučkih graćana-Srba ubijeni su samo viđeniji stanovnici. U ovoj grupi, koja je, mislim, bila sastavljena od 40 ljudi, sada se sećam da su bili: episkop Platon, Nikola Burčija, gostioničar; Nikola Kozomara, profesor gimnazije; Milkan Kojić, hotelijer i Marko Beader, gostioničar. Svi ovi ljudi bili su najpre zatvoreni kao taoci u zatvoru Okružnog suda, koji je zbog masovnih pokolja izvršenih u njemu, dobio naziv „Crna kuća”. Oni su pobiveni na obali Vrbasa, ispod tvrćave Kastel, a leševi su im pobacani u reku. Ovih dana, mislim početkom maja 1941. godine, srušena je i pravoslavna crkva u Banja Luci, koja je bila oštećena od bombardovanja za vreme ratnih operacija; rušenje je izvedeno po naredbi ustaških vlasti u Banja Luci. Od onda u Banja Luci nema pravoslavne crkve.
Pokolji, koji su počeli krajem aprila 1941. godine, nisu prestajali za sve vreme idućih meseci; svoj vrhunac oni su dostigli početkom avgusta 1941. godine. U toku maja, juna i prve polovine jula 1941. godine ovi pokolji bili su pojedinačni; oni su vršeni kako u samoj Banja Luci tako i u okolnim selima, na denuncijacije pojedinih domaćih Hrvata. Ova ubistva dešavala su se svakodnevno.
Masovni požolj nad srpskim stanovništvom u Banja Luci i okolini izvršen je u toku prve nedelje avgusta 1941. godine (od prvog do osmog aovtusta). 1. avgusta 1941. godine izvršeno je veliko hapšenje Srba u Banja Luci; nekoliko dana pre toga mase seljaka bile su pohapšene po selima sreza banjalučkog i doterane u Banja Luku. Ovom prilikom hapšenja su izvršena u selima: Dragočaj, Ramići, Klaitnjice, Piskavica, Hamkova, Čakori, Karanovac, Pavlovac, Motike, Čelinac, Slatina, Laktaši i Založani. Po selima i u Banja Luci hvatani su samo muškarci od 16—60 godina; ovom prilikom često se dešavalo da su i bolesni prisilno doterivani sa sela u Banja Luku.
Pokolji Srba u masama počeli su 1. avgusta 1941. godine. Ovi pokolji vršeni su delom u samim selima, tako da iz njih seljaci uopšte nisu doterivani u Banja Luku, a većim delom sprovođeni su u samoj Banja Luci. Poznato mi je da su ubijanja seljaka bez njihovog doterivanja u grad vršena u Draščaju i Ramićima, gde su seljaci zatvarani u kuće, pa onda ubijani puščanim i mitraljeskim plotunima, ispaljivanim kroz vrata i prozore. U ovim selima ubijanja su vršena i hladnim tupim oružjem: krampovima i lopatima. Znam da su svi ubijeni, koje su ustaše našli na poljskim radovima, trpani u zajedničke grobnice od po 50 ljudi. Kasnije su ustaške vlasti porodicama ubijenih dozvolile da se njihovi članovi, sahranjeni u kolektivnim grobnicama, ponovo sahrane po crkvenom obredu i pojedinačno.
U samoj Banja Luci, gde je izvršen najveći deo pokolja, ubijanja su vršena na obalama Vrbasa. Žrtve su vezivane dva i dva, bacane u masama u Vrbas, a onda su na njih ispaljivani mitraljeski plotuni sa obala reke. Bilo je i klanja noževima; ovo klanje vršeno je noću, kada su zatvorenici izvođeni u dvoršpte zatvora Okružnog suda, klani noževima, pa su njihovi leševi onda stavljani na kamione, odvoženi na reku i bacani u Vrbas. Izvršioci pokolja bili su mladići, okoro svi po narodnosš Hrvati; muslimana među njima bilo je malo. Ovi mladići bili su najvećim delom iz same Banja Luke ili iz okolnih sela. Ovaj pokolj trajao je do 8. avgusta (1941). Sada se sećam da su izvršioci pokolja bili, izmeću ostalih: Mihailo (Emil) Tomljanović, bravar; žozo Pavlović, koji je, mislim, poginuo u borbi protiv partizana; Drago Pezić, ćak učiteljske škole; Ivan Pezić, željeznički penzioner, koji je sam u selu Ivanjska u srezu banjalučkom, zaklao 100 Srba, otac Dragov, Šime Šalić, zemljoradnik iz Dragočaja, sreza banjalučkog; J1ovro Šalić, brat Šimin, zemljoradiik iz Dragočaja. Naj krvoločniji od svih ustaša-ubica bio je Marko Marić, zemljoradnik iz Dragočaja. Ovaj Marić je pozivao seljake Srbe u opštinu radi neke obavesti, pa ih je onda uz pomoć drugih ustaša vezivao i odvodio ka već iskopanim grobnicama, koje su bile unapred pripremljene. Posle predhodnih mučenja, koja su trajala više časova, i sastojala se iz vađenja očiju, seče usta i noseva, ovaj Marić je klao svoje žrtve, pa ih onda bacao u rake i zatrpavao, čak i kad nisu bili potpuno usmrćeni. Znam da je iz ovih raka, iako zatrpanih, posle toga dugo vremena loptila krv. Sem gore navedenih ubica sada se sećam još i: Jure Tomića, zemljoradnika iz Ivanjske; Ivana Rapo, radnika u državnoj radionici u Banja Luci, rodom iz Ivanjske, srez banjalučki, i Sulejmana Osmančevića, bivšeg učenika gimnazije, koji je sada logornik ustaške mladeži u Banja Luci.
U toku ovih pokolja srpskog stanovništva, pohašpeni su i izvesni Hrvati iz Banja Luke, pod sumnjom da su komunisti. Njihov broj iznosio je izmeću 200 i 300. Znam da se među njima nalazio i Milan Radman, student filozofije iz Banja Luke, koji je kasnije je uspeo pobeći iz zatvora. Hrvati zatvorenici nisu ubijani u zatvoru. Kasnije su ili poslati u kaznene zavode, ili iz intervencije pušteni kućama.
Broj ubijenih Srba u toku pokolja prve polovine avgusta (1941) iz Banja Luke i okoline ceni se na više hiljada; njihov tačan broj, međutim, sada nije poznat. Hrvatsko stanovništvo Banja Luke za vreme pokolja držalo se vrlo neprijateljski prema Srbima; bilo je mnogo potkazivanja Srba koji su se u onim danima sakrivali ispred ustaških pogroma. Bilo je mnogo i ucenjivanja; ucenjivači su u isto vreme bili ustaše. Od njih znam: Dana Šikića, ložača u državnoj ložionici u Banja Luci, koji je sada milionar, obogativše se od ucenjivanja Srba; Mirka Vota, bez zanimanja; Jozu Stojčevića učenika gimnazije, koji je sada u dobrovoljačkim odredima za borbu protiv partizana; Iva Stojčevića, učenika gimnazije, koji je sada u ustaškim formacijama, takođe u borbi protiv partizana. Uzgred imam napomenuti da ovi ucenjivači nisu, i pored naplaćenog novca, nikoga od Srba spasli smrti.
Posle ovog masovnog ubistva Srba, stanje za preživelo srpoko stanovništvo u Banja Luci i okolini bilo je još uvek strašno. Na čelu lokalnih vlasti nalazio se stalno dr Viktor Gitić, koji je bio glavni inicijator svih ubistava Srba u Banja Luci. Ubijanja su se nastavila, i to u Banja Luci pojedinačno, a u selima i dalje masovno i kolektivno. Ujedno se počelo i sa paljenjem sela. Tako mi je poznato da su ustaše u Verićima, srez banjalučki, zatvorili u kuće seljake Srbe, pucali iz pušaka i mitraljeza kroz vrata i prozore na ovako zatvoreno stanovnipggvo, pa posle toga spaljivali kuće zajedno sa ubijenim ili poluubijenim muškarcima, ženama i decom.
Pobune protiv strahovitih zverstava ustaških vlasti u Bosni izbile su najpre u okolini sreza prijedorskog. Četničke formacije uspele su za kratko vreme rasterati ustaške odrede iz okoline Prijedora, Banja Luke, Bos. Novog, Bihaća, Sanskog Mosta, Mrkonjić Grada i dr. Klanje srpskog stanovništva obustavljeno je na taj način u ovim delovima Bosne, bar po selima. Nakon ovoga nastalo je uništavanje srpskih sela zajedno sa njihovim stanovništvom od strane redovne hrvatske vojske i ustaških odreda. Tako su ustaše u okolini Prijedora uništili, zajedno sa regularnim hrvatskim trupama, ova sela: Dragotinju, Brezičane, Knež Polje i Nelu; drugih se sada ne sećam. Stanovništvo ovih sela, i to sada i žene i deca, pored muškaraca, delom je pobiveno za vreme paljenja sela, a delom je uspelo pobeći i na taj način se spasti, u pozadinu četničkih formacija.
U vremenu od septembra 1941. godine do januara 1942. godine ustaški teror je nešto popustio u Banja Luci i okolini; vrhunac intezivnosti ovaj teror je postigao nanovo krajem januara 1942. godine. Onda su ustaški odredi za jednu noć i polovinu sutrašnjeg dana pobili u selima Drakulić i Motike sve tamošnje srpsko stanovništvo, ukupno 3.200 osoba. Na čelu ovih odreda nalazili su se: katolički sveštenik iz Banja Luke Filipović; Marko Pletikosa, zemljoradnik iz Šargovca, sreza banjalučkog, i Joso Garić iz Budžaka, srez banjalučki. U ovim selima ubijani su kako muškarci, tako i žene i deca; iz ovih sela ostalo je jedino živo sedmero dece iz Drakulića, po prezimenu Glamočani, koji su, izbodeni bajonetima, ležali onesvećeni, tako da su ustaše mislili da su oni mrtvi. Ovu decu posle toga su neki domaći Hrvati poslali u bolnicu, gde su im rane bile zalečene. Sva ubijanja u ovim mestima vršena su hladnim tupim i oštrim oružjem: krampovima, lopatama, sekirama i bodežima svih vrsta.
Posle ovoga masovnog ubistva počelo je prelaženje srpskog stanovništva iz Banja Luke i okolnih sela iz pravoslavlja u katoličanstvo. U selu Ramiću, čiji su stanovnici bili od ustaša obavešteni da će njihovo selo biti uništeno, a oni sami poklani kao stanovnici Drakulića i Motika, sve srpsko stanovništvo kolvktivno je prešlo u katoličku veru. Ovo prelaženje vršeno je isključivo popunjavanjem odrećenih formulara; nikakvih kanonskih obreda nije bilo.
U proleće 1942. godine borbe izmeću četničkih i partizanskih truna s jedne strane i hrvatske regularne vojske i ustaša s druge strane dobijale su sve više u žestini na celoj teritoriji Bosne. Ove borbe vodile su se i u okolini Banja Luke, i to u selima Malom Plaškom, koje se nalazi isiod planine Crni Vrh, hrvatski odredi su, pošto su ušli u selo, zapalili i unšptili selo, a više od polovine stanovništva, uključiv žene i decu, pobiveno je od redovnih hrvatskih trupa i ustaša. Iz sela Turjaka, koje je takoće uništeno, više od polovine stanovništva uspjelo je da se spase begstvom, dok je ostatak pobijen. U ovom selu sve imanje, stoku i hranu, koje je pripadalo Srbima, prisvojili su hrvatski seljaci.
Ovakvo uništavanje srpskih sela trajalo je sve dok nije došlo do obustave borbe izmeću četničkih i hrvatskih trupa. Sporazum izmeću njih sklopljen je polovinom maja 1942. godine, kada su četnički odredi počeli kao neka vrsta lokalne vlasti braniti sela i u njima fungirati kao vojna posada. Hrvatski odredi više nisu dolazili u sela, bojeći se četnika. Ovakvo stanje od maja 1942. godine traje u celoj centralnoj Bosnn sve do danas. Meni je poznato da u srezu banjalučkom od proleća 1942. godine, tačnije do juna 1942. godine, više nije bilo masovnih progona srpskog stanovništva, već samo pojedinačnih, na dostavu i vrlo retko.
Što se tiče same Banja Luke u njoj kolektivnih ubistava Srba nije bilo od avgusta 1941. godine. Hašpenja i ubijanja posle toga vršena su samo pojedinačno. Sećam se da su 2. aprila 1942. godine pohapšeni neki Srbi iz Banja Luke, mislim oko 10, od kojih se sada sećam: Branka Perduva, trgovačkog pomoćnika i Svete Cvetotojevića, trgovačkog pomoćnika iz Banja Luke. Ova grupa pohapšena je pod sumnjam da je spremala atentat u Banja Luci za 10. aprila 1942. godine, kada je bila godišnjica osnivanja Nezavisne države Hrvatske. Ova grupa Srba, nakon mučenja u banjalučkom zatvoru „Crna kuća”, tranoportovana je za Jasenovački logor. Poznato mi je da su neki od ovih uhapšenika i sada živi u Jasenovcu.
Osim do sada navedenih ustaša, koji su učestvovali u proganu i ubistvima srpskog stanovništva Banja Luke i okoline, sada se mogu setiti još i ovih lica: Joze Jajčevića, zemljoradnika iz Delibašnog, sreza Banja Luka; Mirka Pavleke, zemljoradnika iz Zalužana, sreza Banja Luka; Bogumila Vašku, poreklom Slovaka, studenta prava iz Banja Luke; Miška Kote, električara iz Banja Luke, brata Mirka Kote; Stipa Josipovića, rodom iz Ivanjske, srez Banja Luka, koji sada živi kao željezničar u Banja Luci; Bruna Danijelića, koji je sada učenik osmog razreda gimnazije u Banja Luci; Ivana Radmana, zvanog „Jači”, bez zanimanja iz Banja Luke i Marka Radmana, sina Ivanovog, koji je učenik gimnazije u Banja Luci. Poznato mi je da dr Viktor Gutić i njegov brat Blaž Gutić, koji već dosta dugo vremena ne učestvuju u upravnom aparatu Hrvatske, sada žive na jednom imanju u blizini Samobora, koje je kupljeno od opljačkanog srpskog novca. Koliko mi je poznato oni su se razišli sa sadašnjom politikom hrvatskih vlasti, zahtevajući i dalju bespoštednu borbu protiv četnika.
Sada u Banja Luci funkcionišu redovne hrvatske vlasti. U okolnim selima, ukoliko su pravoslavna, nalaze se četnici, a u katoličkim i muslimanskim nalaze se postaje hrvatskih regularnih trupa. Tako isto ima i partizana. Izmeću četničkih odreda i hrvatskih trupa, domobrana ili ustaša, odnosi su u priličnoj meri zategnuti, ali do incidenta i sukoba ma kakve vrste ne dolazi.
Sada progona u Banja Luci nema, izuzev, kao što sam već pomenuo, pojedinačnih, pod optužbom protiv državnog rada.
Ja sam iz Banja Luke došao svome bratu u Beograd, dobivši propusnicu do Zemuna; iz Zemuna sam u Beograd prešao kao radnik organizacije Tot.
Nemam više ništa izjavita, a na izjavljeno i pročitano mi mogu se i zakleti.
Božić Stanislav s. r.
(Arhiv Sv. Sinoda, 1941—44)
Izvor: Arhiv Sv. Sinoda za 1941—44. „Jasenovac mesto natopljeno krvlju nevinih – Spomenica,“ Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1990. str.106-110
