Mnoge institucije i građani ne razumiju kulturnu i spomeničku vrijednost spomenika na Banj brdu. Ovom prilikom skupili smo određene informacije o spomeniku kako bismo što detaljnije objasnili zašto je potrebno čuvati ovaj spomenik.
Na kraju teksta obuhvaćeni su i zakonski propisi koji nas sve, posebno institucije, obavezuje da ga zaštitimo.
Hvala vam što se ne penjete na spomenik!
Pripremila: Inicijativa građana Rekreativna zona Banjaluka
Datum: 17.08.2017.
– Odluka o proglašenju spomenika Nacionalnim spomenikom
– Zakon o kulturnim dobrima, Službeni glasnik Republike Sprske br. 11/95, gdje se jasno uređuje sistem zaštite i korišćenja kulturnih dobara i utvrđuju uslovi za obavljanje djelatnosti zaštite tih dobara koji se moraju primjenjivati i za spomenik na Banj brdu.
Lokacija
Spomenik se nalazi u široj urbanoj zoni Grada Banja Luka, na Banj brdu (nekadšnji toponim Šehitluci). Banj brdo je poznato banjalučko izletište, čiji se vrh nalazi na 431 m nadmorske visine. Udaljen je 5 km od grada.
Spomenik zauzima dominantno mjesto u užoj memorijalnoj zoni Park-šume Starčevica, sa kojom čini jedinstven prirodno-spomenički kompleks posebne istorijske i ambijentalne vrijednosti.
Nacionalni spomenik nalazi se na prostoru koji obuhvata zemljište označeno kao k.č. 1117, 1118 i 1119 (novi premjer), k.o. Banja Luka III, što odgovara k.č. dio 1329/5, dio 1927, dio 1926, dio 1329/4 dio 1926, dio 1926 (stari premjer), z.k. uložak br. 1712 i 736, k.o. SP Banja Luka, opština Banja Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
Autor spomenka i izradnja
Sadašnji spomenik, djelo akademskog vajara Antuna Augustinčića (Klanjec, 04.05.1900. – Zagreb, 10.05.1079. godine), podignut u znak sjećanja na nekoliko hiljada krajiških boraca koji su poginuli u Drugom svjetskom ratu, svečano je otvoren/otkriven na Dan ustanka naroda Bosne i Hercegovine, 27. jula 1961. godine, iako je odluka o podizanju ovog spomenika donesena još 1953. godine.
Autor spomenika je već 1948. godine počeo da radi na skicama. Maketa spomenika koju je izradio Augustinčić nalazi se u Klanjcu, u Hrvatskom Zagorju, u galeriji koja nosi ime ovog velikog vajara.
Detalji o spomeniku
Kompleks spomenika palim Krajišnicima obuhvata:
– prilazni put do spomenika i kružni put oko spomenika,
– karakteristične prilazne platoe sa stepeništem,
– spomen-mauzolej.
Prilaz spomeniku je riješen u vidu širokog platoa sa stepeništem popločanog bijelim kamenim pločama, koji se spušta sve do obilazne ceste.
Arhitektonski gledano, objekat spada u složeni tip spomen-obilježja sa razigranim geometrijskim formama koje se stepenasto sužavaju prema vrhu stvarajući stilizovanu piramidalnu formu sa naglaskom na pročelni dio, čime je posebno naglašena dinamičnost forme. Na dinamiku forme utiče još i isticanje visine pročelja u odnosu na visinu začelja. Akcenat spomenika predstavlja lučno nadvijeno pročelje koje zajedno sa figurom mladića formira određeni vid portalne forme, čime je istaknut ulaz u unutrašnjost objekta u kojoj se nalazi zidna dekoracija. Spomenik je monumentalnih razmjera osmišljen na način da oblikom prati konfiguraciju terena. Brački kamen kojim je betonska konstrukcija spomenika obložena doprinosi stvaranju iluzije da je spomenik isklesani monolit, oduvijek na tom mjestu.
Osnova mauzoleja je podužna s blagom tendencijom sužavanja prema završetku, a podrazumijeva ulazni hol, centralnu dvoranu i servisni prostor. Ulaznom holu (dužina 308 cm, širina 468 cm i visina 417 cm) se prilazi sa zapadne strane objekta kroz jednostavni portal širine 150 cm i visine 300 cm. Veza između ulaznog hola i centralne dvorane ostvarena je sa dva otvora širine 88 cm i visine 255 c. Centralna dvorana mauzoleja formirana je tankim armiranobetonskim zidovima (Monier) debljine 10 cm i visine 385 cm. Monier zidovi su sa unutrašnje strane obloženi opekom i blago su nageti prema unutrašnjosti. Razmak između ovih unutrašnjih i vanjskih zidova mauzoleja iznosi cca 50 c. Centralna dvorana je ukupne dužine 1300 cm i ima blago lučno zakrivljeni završetak. Njena širina na ulazu iznosi 520 cm dok je lučni završetak širok 340 cm. Lučni završetak je od dvorane odvojen zidom dimenzija 240 cm x 385 cm x 34 cm i prilazi mu se kroz dva otvora širine 60 cm. Iza lučnog završetka nalazi se servisni prostor dužine cca 5 m kojem se prilazi kroz otvor širine 70 cm. Centralni prostor mauzoleja zasveden je bačvastim svodom. Visina do tjemena svoda iznosi cca 6 m.
Ukupne dimenzije objekta su: dužina 27,3 m, širina 9 m, a visina je 13,50 m.
Pri izgradnji spomenika korišćeni su uglavnom savremeni materijali (beton), ali je unutrašnjost obložena opekom.
Prednja fasada spomenika – pročelje, kao i bočni zidovi, ukrašeni su reljefom rađenim u bračkom kamenu.
Reljefi koji ukrašavaju dva bočna zida tematski su inspirisani događajima iz NOB-a – Drugog svjetskog rata (teme koje se često pojavljuju na spomenicima koji obilježavaju ovaj period). U pogledu stilskog iskaza pripadaju strujama socrealističke umjetnosti.
Na pročelju spomenika, iznad ulaznih vrata, nalazi se grandiozna figura nagog mladića koji u ruci drži zastavu koja simbolizuje komunističku partiju – idejnog vođu ustanka. Figura je izvedena u maniru antičkih bogova gdje su atributi poput koplja zamijenjeni čekićem i zastavom komunističke partije. Figura je prikazana u pokretu, podignutih ruku i nogu u raskoraku, an face. Njegove crte lica su oštre, a pogled je usmjeren prema posjetiocu/posmatraču.
Na bočnim stranama su izvedeni reljefi (bareljef) koji u nizu scena prikazuju okupaciju, zvjerstva okupatora i domaćih izdajnika, ustanak i borbu protiv neprijatelja do konačne pobjede.
Friz Sjeverne fasade: Friz je moguće podijeliti na šest scena. Posmatrano od portala prema začelju prikaz mita o pobjedi Davida nad fizički nadmoćnim Golijatom je prva scena. David, snažni goloruki mladić prikazan je u poluprofilu dok stoji na tijelu Golijata zadajući mu posljednji udarac. Autor je Golijata okitio kukastim krstovima i drugim simbolima nacističke Njemačke kako bi metaforu učinio što jasnijom – narodnooslobodilačka borba je borba golorukog naroda protiv daleko nadmoćnog protivnika. Ostatak friza posvećen je svireposti agresora i izdajnika, okupljanju tj. ustanku partizana i prizoru iz bitke.
S1 zbjeg – scena je smještena u šumu i oslikava beznadežnost petnaest muškaraca, žena, staraca i djece koji su bili primorani napustiti svoja ognjišta. U prvom planu je grupa žena okupljenih oko vatre. Glave su pognule, noge su im bose, a odjeća poderana. S njima u grupi su još dva muškarca koji su prikazani stojeći, također žalosnog izraza lica. S desne strane im prilazi grupa novih prognanika jednako beznadežnih i uplašenih.
S2 okupljanje narodnooslobodilačke armije – ispred Maršala koji drži govor prikazani su vojnici u stavu mirno u profilu. Vojnici dostojanstvenog držanja su raspoređeni u četiri vrste, jedna iza druge. Prizor je statičan.
S3 i S4 bitka i stradanje naroda – scena je podijeljena u dva segmenta – svireposti okupatora nad nevinim narodom (vješanja, odrubljivanja glava) i dinamična, napeta scena bitke.
S5 govor pred rudarima i radnicima – centralna figura je maršal okružen rudarima sa krampama na ramenu. Pogledi aktera prikazanih u profilu i poluprofilu su usmjereni prema govorniku. Prizor je statičan.
Facijalne ekspresije likova izostavljene su u sceni okupljanja naroodnoslobodilačke armije i govora pred rudarima i radnicima, dok u drugim scenama autor vrlo vješto s obzirom na tehniku uspijeva dočarati bol, strah, agoniju. Iluziju dubine autor postiže gradacijom dimenzija brojnih aktera u scenama – prazan prostor na sjevernom frizu ne postoji.
Friz Južne fasade: Kao i kod friza sjeverne fasade prva scena je prikaz mita o pobjedi Davida nad Golijatom, dok je u ostalim scenama prikazan period Narodnooslobodilačke borbe. Sagledan u cjelini friz može biti podijeljen u šest scena koje prikazuju:
S1 zbjeg – kompozicija je gusta i podrazumijeva osam figura prikazanih u profilu i poluprofilu kako se iscrpljeni probijaju kroz gustu šumu.
S2 individualno stradanje – scena prikazuje majku ispred razrušene kuće koja u naručju drži mrtvog sinčića. Ono što posmatrača usmjerava prema ovom prizoru jeste čistoća kompozicije (prazan prostor oko glavnog aktera prizora). Ovaj se prizor u ikonografskom smislu može čitati kao Pieta Narodnooslobodilačke borbe. S3 bitka – izrazito dinamičan prizor gdje su prikazana brojna ljudska tijela spletena u agoniji borbe. Prizor je smješten u šumi. Osjećaj koji dominira prizorom je agonija borbe za život koju osim golorukog naroda prolaze i okupatorski vojnici.
S4 oslobađanje – živopisni prizor sa partizanskom četom koja se okrepljuje dok u njihovoj blizini dječica igraju u kolu. Scena je preplavljena osjećajem živosti i nade.
S5 prvi izbori u slobodnoj domovini – dominantni motiv kompozicije je čin glasanja – ubacivanja glasačkog listića u kutiju. Pogledi aktera scene usmjereni su prema činu glasanja što objašnjava značenje scene, ali i važnost samog događaja. Muškarac u vojničkom odijelu i žena sjede za glasačkim stolićem i nadziru proces glasanja. Ispred njih je grupa ljudi, spokojnih izraza lica, koji čekaju na svoj red. Akteri su prikazani u poluprofilu i profilu.
Motiv koji se provlači kroz sve scene i određuje ritam friza je stablo polomljenih, golih grana.
Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Zbog pojave kapilarne vlage brački kamen je već nakon nekoliko godina od izgradnje spomenika počeo propadati. Ova pojava negativno je uticala i na stanje unutrašnjosti objekta što je uzrok odlaganja izrade fresaka Ismeta Mujezinovića.
Intervencije s ciljem otklanjanja ovog problema vršene su u više navrata, nekad obimnije, klesarske, nekad samo injektiranje reljefa. Tehničko snimanje oštećenja prouzrokovanih pojavom vlage izvršeno je 1971. godine od strane Geodetskog zavoda u Sarajevu, nakon čega se pristupilo sanaciji objekta.
Popločavanje platoa je u periodu od 1988. do 2005. godine vršeno u više navrata.
Zavod za zaštitu spomenika kulture Republike Srpske u saradnji sa Zavodom za studije i projektovanje je 2005. godine izradio projekat obnove spomenika
Sadašnje stanje spomenika
Spomenik je u lošem stanju zbog neodržavanja i uticaja atmosferilija. Uočljiva su oštećenja kamenih obloga zidova i samih reljefa usljed dugotrajnog uticaja atmosferilija, što može dovesti do njihovog širenja i stvaranja deformacija. Primjetne su i pukotine na velikom broju kamenih ploča kojim su popločani plato i stepenište, dok neke ploče nedostaju.
Crteži na zidovima u unutrašnjosti spomenika su u izuzetno lošem stanju, u opasnosti od potpunog nestanka. Oštećenja su nastala usljed neodržavanja i intenzivnog uticaja kapilarne vlage, koja je vidljiva i na vanjskim fasadama objekta spomenika, i zahtjevaju preduzimanje hitnih mjera za njihovu konzervaciju i restauraciju.
Usljed neodržavanja primjetna su oštećenja na prilaznom putu.
Specifični rizici
– Neodržavanje;
– Nepovoljno dejstvo atmosferilija.
- B) DRUGI DIO
Odluka o proglašenju spomenika Nacionalnim spomenikom (dio teksta Odluke)
Spomenik na Banj brdu je Odlukom br. 04.1-2.3-53/13-21 , od 2. septembra 2013. godine proglašen Nacoinalnim spomenikom.
U Odluci se između ostalog ističe:
I- Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
II- Radi trajne zaštite dobra, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite, koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 2. ove odluke:
– Dozvoljeni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na čišćenju, održavanju i prezentaciji cjeline, radovi koji će da obezbijede njegovu održivu upotrebu, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);
– Izvršiti hitne mjere zaštite reljefa na fasadama spomenika i crteža u unutrašnjosti spomenika kako bi se spriječilo njihovo uništenje usljed uticaja atmosferilija i kapilarne vlage u zidovima spomenika;
– Izvršiti sanaciju prilaznog puta i hortikulturno urediti kompleks;
– Izvršiti sanaciju platoa sa stepeništem uz upotrebu istih materijala;
– Nije dozvoljena promjena osnovne izvorne namjene spomenika;
– Dozvoljena je interpolacija novih objekata i struktura koji svojim oblikom, dimenzijama i vanjskom obradom neće ugroziti strukturu zaštićenog područja, a koji će unaprijediti osnovnu funkciju kompleksa, i to isključivo za potrebe spomen-kompleksa;
– Nije dozvoljeno deponovanje otpada.
Utvrđuje se zaštitni pojas širine 300 m od granica nacionalnog spomenika. U tom pojasu zabranjena je izgradnja industrijskih i poljoprivrednih objekata čija namjena može da ugrozi graditeljsku cjelinu, lociranje zagađivača okoline i odlaganja otpada. Infrastrukturni radovi dozvoljeni su samo uz odobrenje nadležnog ministarstva, a prema uslovima nadležne službe zaštite.
Zakon o kulturnim dobrima, Službeni glasnik Republike Sprske br. 11/95
Zakonom o kulturnim dobrima se jasno uređuje sistem zaštite i korišćenja kulturnih dobara i utvrđuju uslovi za obavljanje djelatnosti zaštite tih dobara. Pošto je Banj brdo proglašeno Nacionalnim spomenikom, ovaj Zakon se za njega mora primjenjivati.
Ovom prilikom izdvojićemo i podvući dijelove teksta Zakona u kojem se jasno daju određena uputstva.
Priprema: Inicijativa građana Rekreativna zona Banjaluka
Korišten dijelovi teksta: old.kons.gov.ba ( Odluka i Obrazloženje)
Fotografije: Rekreativna zona Banjaluka i naslovljeni izvori
